Het gebruik van mineralen voor schoonheid in verleden en heden

door Saskia
Horjus

Sinds de Oudheid, en misschien zelfs nog daarvoor, gebruikten mannen en vrouwen natuurlijke middelen om hun gezondheid en schoonheid te vergroten. Deze praktijken waren deels omgeven door middeltjes die zich in de praktijk bewezen hadden, en deels door magie.

De grens tussen geneesmiddel en schoonheidsmiddel was toen veel vager dan tegenwoordig. De ingrediënten van de geneesmiddelen zaten vaak ook in de cosmetica van die tijd.

Bij het vervaardigen van die middeltjes werden tal van plantaardige, dierlijke en minerale producten gebruikt. Het belang van mineralen daarbij wisselde door de eeuwen heen.

In deze blog vertel ik welke mineralen in de loop der tijden een rol speelden, met name in de cosmetica. En sommige van die mineralen worden nog steeds gebruikt!

Blanke huid 1 - in oude tijden

Make-updoosje met tabletjes loodwit, Athene, 5e eeuw v.Chr. (foto: Kerameikos Archeologisch Museum, via Wikimedia Commons)Oude Chinese geschriften tonen dames traditioneel met een wit gezicht en rode lippen en soms ook rode wangen. Geisha's en vrouwen van stand maakten hun gezicht wit en glad met een mengsel van onder andere kalk en krijt. De concubines van de Chinese keizers gebruikten graag wat duurdere ingrediënten voor hun gezicht: gemalen parels.

De welgestelde Griekse en Romeinse dames gebruikten graag make-up om hun schoonheid te accentueren, zoals te zien is op talloze fresco's. Een lichte, goudglanzende huid werd als schoonheidsideaal gezien.

De dames gebruikten een pasta van witte loodoxide om hun huid mooi glad en blank te maken. Bij gebrek aan loodoxide, werd kalk gebruikt. Ze smeerden het op gezicht, nek, hals, boezem, armen en schouders.

Er is een oud Romeins recept overgeleverd voor een foundation die ook als antirimpelcrème werkt. Hierin wordt als basis witte pigment en dierlijk vet gebruikt. Dit pigment was meestal tinwit (tin-oxide). Tinwit maakt de huid blanker en egaler en het beschermt tegen zonnebrand.

Regelmatig werd echter loodwit (loodcarbonaat) als basis genomen, en dat was minder gunstig. Loodwit is giftig en langdurig gebruik kan leiden tot bloedarmoede, maag- en darmklachten en nierfalen, en zelfs de dood.

Blanke huid 2 - in Europa

Portret Elisabeth I, ca. 1575, iets verbleekt (foto: National Portrait Gallery, Londen, via Wikimedia Commons)Deze kleur wit zie je op talloze schilderijen in de gezichten van Maria, andere heilige vrouwen en adellijke dames. Zij hebben een mooie gave bleke huid.

Een blanke huid is in Europa hét schoonheidsideaal vanaf de vroege middeleeuwen tot ongeveer midden negentiende eeuw. Het giftige loodwit (loodcarbonaat) was het belangrijkste witte pigment, zowel voor cosmetica als in de schilderkunst.

 

Een mooi voorbeeld is de Engelse koningin Elizabeth I (1533-1603). Al haar portretten vertonen een wit geschminkt gezicht met rode lippen. Als roodharige had zij waarschijnlijk sproeten, die onder een dikke laag blanketsel waren weggewerkt.

Ook op schilderijen uit de Renaissance is te zien dat het schoonheidsideaal voor dames een gave, blanke huid was. Degenen die het konden betalen, gingen naar thermen in Frankrijk, Italië en Duitsland om te baden in mineraalwater of modder. Of ze namen kleimaskers. Doel was steeds een gladdere, blankere en mooiere huid te krijgen.

Tegenwoordig kan foundation tinwit (tin-oxide) of titaniumoxide bevatten. Deze twee mineralen beschermen tegen de zon en uitdroging. Onze foundations bevatten daarnaast vaak ook talk, omdat dit de huid mat, minder glimmend maakt.

Bloedstelpend

Aluin (foto: H. Zell via Wikimedia Commons)Aluin is antibacterieel en wordt gebruikt als bloedstelpend middel, met name door kappers die mannen scheren en ontsnorren. Kleine snijwonden stoppen sneller met bloeden en genezen sneller, dankzij de samentrekkende werking van aluin. De oude Romeinen gebruikten het reeds, en het wordt nog steeds gebruikt.

Tegenwoordig wordt aluin ook als natuurlijke deodorant verkocht. Het voorkomt nare luchtjes en is goedkoop en huid- en natuurvriendelijk.

Glans en glinstertjes

In de Egyptische piramides zijn poedertjes gevonden van glanzende vermalen mica en bismut. Deze waren waarschijnlijk bedoeld om op huid en haar te sprenkelen, en daar zo een spannend glinstertje aan te brengen. Die poedertjes voor het lichaam hadden bovendien een licht beschermend effect tegen de zon.

Micapoeder (foto: Karolina Grabowska)Van de concubines van de Chinese keizers is bekend dat ze soms gemalen mica gebruikten om hun gezicht bleek te maken.

Tegenwoordig zit fijngemalen mica in oogschaduw, lippenstift, haarlak, shampoo en zelfs in tandpasta.

Mica blijft goed op de huid zitten en heeft een verzorgende en beschermende werking. Bovendien kunnen iets grotere vlokjes glinsterende mica lippenstift een glansje geven, wat lipgloss overbodig maakt.

Ook bismut wordt nog steeds in cosmetica gebruikt. Heel fijn vermalen voelt het zijdezacht aan op de huid, en het geeft een parelmoerachtige glans. Maar vergis je niet, het blijft niet goed zo op de huid zitten als mica dat doet.

Attentie: bismut wordt stevig in de huid gewreven en kan bij transpireren een allergische reactie veroorzaken.

Huidverzorging

Jade roller om mee te masseren (foto: Cup of Couple)In China was en is jade een steen die geluk brengt. Er bestonden veel uitdrukkingen met jade, bijvoorbeeld 'een huid als jade'. Een concubine van een Chinese keizer nam dat wel heel letterlijk, en gebruikte gemalen jade op haar gezicht. Het is onbekend wat de keizer daarvan vond.

Voor lichaams- en gezichtsmassage werden massagestenen en rollertjes van jade en groene aventurijn gebruikt (en dat is nog steeds zo). De jade helpt op deze manier een gladde en gezonde huid te houden. Jade stimuleert zo ook de bloedsomloop, wat heilzaam op gezondheidsklachten kan werken.
Groene aventurijn werkt vergelijkbaar. De Chinezen maakten overigens geen onderscheid tussen deze twee mineralen.

Bij de Chinese massagetechniek guasha gebruikt men speciaal gevormde jade of aventurijn massagestenen. Het is de bedoeling om via schraaptechnieken de doorbloeding van de huid te stimuleren. Deze techniek is in China al eeuwen in gebruik, en is nu aan een opmars bezig in Amerika en Europa.

Mascara en eyeliner

Beeld uit de film Cleopatra uit 1963, met Elisabeth Taylor (foto: 20th Century Studios, via Wikimedia Commons)In het oude Egypte werden zwarte antimoniet en grafiet verwerkt tot mascara, eyeliner, wenkbrauwpotloden en oogschaduw. De gezichten op sarcofagen van mummies en op afbeeldingen van farao's lijken duidelijk make-up te dragen in de vorm van eyeliner en oogschaduw.

Volgens recent onderzoek bevatte de eyeliner van Cleopatra zowel antimoniet, grafiet als stikstofmonoxide. Antimoon en stikstofmonoxide activeren het immuunsysteem en werken desinfecterend.

De Grieken in de antieke oudheid hielden van geprononceerde, aan elkaar gegroeide wenkbrauwen, voor zowel mannen als vrouwen. De wenkbrauwen werden aangezet met een mengsel van houtskool, roet en antimoniet.

Ook de Romeinen uit deze tijd gebruikten antimoniet om hun oogharen en wenkbrauwen te kleuren en hun ogen te omranden.

Tegenwoordig bestaat de gewoonte om antimoniet te verwerken in eyeliners en mascara van antimoniet nog steeds, vooral in het Midden-Oosten. Het wordt echter steeds minder gebruikt, omdat nu bekend is dat antimoniet niet zo gezond is.

Nagellak

Gouden nagellak, gemaakt van vloeibaar zand (foto: evhoffman via Wikimedia Commons)In China rond 600 v.Chr., tijdens de Zhou-dynastie , lakten de vrouwen van de keizer hun nagels met echt zilver en goud. Dit was een te kostbaar gebruik; opeens waren extra wachters nodig om de nagels te bewaken. Al snel werden andere, niet minerale en minder kostbare stoffen gebruikt om de nagels te lakken.

Tegenwoordig zijn zilver- en goudkleurige nagellakken ook in de mode, alleen worden er geen edelmetalen meer voor gebruikt.

Oogschaduw

De oude Egyptenaren, ver voor het begin van onze jaartelling, maakten blauwe en groene pasta's die ze als oogschaduw gebruikten. De bestanddelen waren vetten met zout, vermalen groene amazoniet of malachiet, blauwe azuriet of lapis lazuli.

Oogschaduw met blauw (foto: Deborah Austinv via Wikimedia Commons)Deze pasta vergrootte niet alleen de schoonheid; de pasta was ook gezond. Oogschaduw op basis van azuriet en malachiet bevatten koper, oogschaduw op basis van amazoniet bevat lood. In kleine hoeveelheden gebruikt, zijn deze pasta's desinfecterend en beschermen ze tegen ooginfecties.

Tegenwoordig worden voor blauwe, groene en turkooise oogschaduw meestal synthetische kleurstoffen gebruikt. Waar natuurlijke materialen zijn gebruikt, zijn dat onder andere ultramarijn en ijzeroxides. Talk wordt vaak gebruikt als vuller, en mica voor een mooie glans.

Pasta als panacee

Apothekerspotje, ca. 1550. Opschrift ELK DE HARIS T is mogelijk verschrijving van Electuarium (foto: Rijksmuseum via Wikimedia Commons)Uit de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw stammen aardewerken potjes met een honingmengsel van verpulverde edelstenen als carneool, granaat, chalcedoon, saffier, smaragd, en poeder van parels, koraal en barnsteen, en een flink aantal kruiden. De Latijnse naam hiervoor is electuarium, in het Nederlands heet het likkepot.

Deze pasta werd als panacee bij allerlei klachten en kwalen toegepast, en werd zowel inwendig als uitwendig gebruikt. Likkepot zou een gezond uiterlijk en een gave huid geven.

Tegenwoordig kun je nog steeds likkepot kopen en gebruiken. Er zal nu echter geen verpulverde edelsteen meer in zitten, alleen nog kruiden.
Een bekende hedendaagse remedie is honing met gedroogde en vermalen kamillebloemen. Daarvan neem je voor het slapengaan een lepeltje of een vingertje om goed te kunnen slapen.

Rouge en lippenrood

De oude Grieken en Romeinen gebruikten soms een pasta van honing, olijfolie of bijenwas met rode oker voor mooie rode lippen en wangen.

In door Romeinen gebruikte rouge en lippenrood zijn regelmatig sporen aangetroffen van loodrood en cinnaber. Effectieve rode kleurstoffen, kleurecht en goed houdbaar, mits droog bewaard. Met één groot nadeel: deze stoffen zijn giftig. Ze zullen de gebruikers geen geluk hebben gebracht, want langdurig gebruik kon leiden tot gezwellen, dementie en soms zelfs de dood.

Pigment van cinnaber (foto: Marco Almbauer, via Wikimedia Commons)In het oude (en nieuwe) China werden (en worden) regenererende en verjongende krachten aan cinnaber toegekend; reden waarom sommige Chinese keizers wel eens teveel cinnaberpoeder innamen. Dat kon dodelijk aflopen.

Op eeuwenoude schilderijen hebben de dames vaak bekoorlijke rode blosjes en rode lippen, helaas ten koste van hun gezondheid. Regelmatig is cinnaber aangetroffen in middeleeuwse potjes lippenrood en wangenrood. En ook in dergelijke potjes uit de zestiende en zeventiende eeuw zitten vaak sporen van cinnaber. In die tijd zit er ook veelvuldig talk in.

Vanwege zijn giftigheid wordt cinnaber tegenwoordig nauwelijks meer gebruikt.

Schmink

Vrouwen uit de jongere Steentijd (40.000-9700 v.Chr.) kleurden hun gezicht met gele en rode oker (ijzeroxides), zo lijken vondsten uit onder andere Alicante (Spanje) en Lascaux (Frankrijk) uit te wijzen. Ze vermengden deze okers soms met dierlijke vetten.

Madagaskar, gezicht beschilderd met gele oker (foto: Rod Waddington, via Wikimedia Commons)Bij grafvondsten uit deze tijd wordt vaak rode verfstof gevonden, rode oker. Die symboliseerde waarschijnlijk bloed, vergelijkbaar met het bloed dat vloeit als je geboren wordt

Ook de oude Egyptenaren gebruikten rode kleurstof om op gezicht of lichaam te smeren. Zowel mannen als vrouwen gebruikten vet met vermalen rode oker om lippen en wangen rood te kleuren, volgens de hiërogliefen uit die tijd.

Oker werd ook medicinaal gebruikt: de rode oker tegen oogklachten en spijsverteringsproblemen, en de gele oker tegen blaas- en nierklachten.

De Gotische geschiedschrijver Jordanes (6e eeuw v.Chr.) schrijft over de Picten, vroegere inwoners van Schotland, dat zij zichzelf 'ijzerrood' verfden.

Omdat Ierse mythen het regelmatig over 'rode mannen' hebben, is het aannemelijk dat de Kelten zich met rode oker insmeerden.

Het is nog steeds mogelijk om rode oker te kopen. Het wordt echter niet meer als cosmetisch middel gebruikt, maar als pigment om mee te schilderen.

Scrubben

Puimsteen (foto: Tiia Monto, via Wikimedia Commons)Vermalen puimsteen wordt al eeuwenlang gebruikt voor ontharen. De oude Egyptenaren gebruikten puimsteen in combinatie met een speciale crème om haar overal (waar dat ongewenst was) weg te schuren. De reden was vooral om luizen geen kans te geven. Puimsteen werd ook gebruikt bij rituele reinigingen.

De Romeinen namen deze gewoonte over. Ook gebruikten ze verpulverde puimsteen in een speciale pasta om de tanden te poetsen en wit te maken.

In het oude China werd puimsteen gebruikt voor de verzorging van de nagels, en om eelt, eksterogen en likdoorns te verwijderen.

Tegenwoordig wordt puimsteen nog steeds gebruikt om eelt te verwijderen.

Wellness

Al eeuwen lang wordt aan behandeling met modder of klei een weldadige, kalmerende en helende werking toegeschreven. Ze bevatten immers allerlei gunstige mineralen.

Reeds in de tijd van de Egyptische farao's werden modderbaden gebruikt tegen een onreine huid en andere kwalen.

De Griekse arts Hippokrates (640-370 v.Chr.) prees de 'bovennatuurlijke werking' van de bodem van bijvoorbeeld het Griekse eiland Samos. Die grond was weldadig en genezend.

Kleimasker (foto: Shiny Diamond)De Romeinen namen vele Griekse praktijken op het gebied van schoonheid en gezondheid over. In de Romeinse thermen was het dan ook mogelijk om modder- en kleibaden te nemen. Dit werd vooral gedaan bij huidklachten, en om wonden beter te laten genezen.

De beroemde middeleeuwse arts Paracelsus, oftewel Theophrastus Bombastus von Hohenheim (1493-1541), schreef klei- en modderbaden voor bij huidklachten als acne, pukkels, psoriasis. Het neveneffect van een heerlijk zachte huid was mooi meegenomen.

De traditie leeft voort. Denk maar eens aan een huidige wellnesscentra, waar je steeds heerlijke modder- en kleibaden kunt nemen.